Giriş
Tənəzzül nədir?
İqtisadçıların ifadə etdiyi kimi tənəzzül, iqtisadi artımın yavaşlaması və iqtisadi artımın bütün elementlərinin orta ölçü baxımından aşağı düşməyə başladığı vəziyyətdir. Sual ondan ibarətdir ki, əgər iqtisadiyyat bir və ya iki ay ərzində performans göstərmirsə, biz bunu tənəzzül dövrü adlandırırıq? Bunun cavabı ‘Xeyr’dir. İqtisadiyyatın tənəzzülə məruz qalmasına əmin olmaq üçün standartlaşdırılmış dövr istehsal amilləri və əlaqəli elementlərin azalmağa başladığı və iki və ya iki rübdən çox müddətə davamlı olaraq azaldığı dövrdür.
Burada istinad edilən elementlər, yəni aşağıdakılardır:
Ümumi Daxili Məhsul və ya ÜDM
Məşğulluq
İnvestisiya
Gəlir
Xərc
Bu elementlərin düşməsi səbəbindən istər yerli, istərsə də qlobal olsun, bütün biznesə böyük təsir göstərir və firmaların gəlirləri və sonrakı mənfəətləri azalmağa başlayır. Qlobal kənd əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənir və bu gün bütün firmalar çoxmillətli xarakter daşıyır və onlar ölkələrin firmaları ilə qarşılıqlı əlaqədə olur və ticarət edir və məhsullarını müxtəlif ölkələrdə alır və ya satırlar və ya bu və ya digər şəkildə asılıdırlar. Beləliklə, tənəzzül mərhələsində bütün ölkələr müxtəlif səviyyələrdə və dərəcələrdə əziyyət çəkirlər.
Tənəzzülün arxasındakı hekayə: Tənəzzülün səbəbləri
2006-cı ildəki tənəzzül hekayəsi Cimmi Karterin ştatlara prezidentlik etdiyi dövrə (1978-1982) təsadüf edir. O, “İcmanın Yenidən İnvestisiya Aktı” adlı qanun layihəsini imzalamışdı. Bu hərəkət evi kasıbların ixtiyarına verdi. Bill Klintonun prezidentliyinin son ilində Cimmi Karterin imzaladığı qanun layihəsinin o qədər də ciddi qəbul edilmədiyini anladı və bu qanunu gücləndirdi və gücləndirdi. Bu qanuna görə banklar borcunu ödəmək imkanı olmayan kredit götürənlərə ev krediti verməyə məcbur oldular. İpoteka krediti almaq üçün tələb olunan tək şey, müraciət etdikləri krediti ödəmək imkanlarına malik olduqları barədə yazılı açıqlama idi. Bu hərəkətə görə, 2000-ci ildən 2006-cı ilə qədər son dərəcə aşağı qiymətlərlə ev alanların sayı çox idi. Bu, subprime ipoteka adlanırdı və milyonlarla belə subprime ipoteka insanlara verilirdi.
Beləliklə, ABŞ-da mənzil bazarı bütün coşğu və həyəcanla doldu, bu da insanları başqa cür ödəyə bilməyəcəkləri evlər almağa vadar etdi. Bunun səbəbi, 4 faizdən az olan son dərəcə aşağı ev ipoteka ödənişlərinin olmasıdır. İnsanlar kreditlə aldıqları evlərin qiymətlərinin mütləq bahalaşacağını güman edirdilər, amma görünür, qalxmayıb. Sonra Federal Ehtiyat faiz dərəcələrini 1%-dən 5%-ə qaldırdı və sonradan ev ipotekası faiz dərəcəsi bəzi hallarda 7%-ə və 8%-ə yüksəldi.
2006-cı ildə mənzil qiymətləri aşağı düşdü və bir çox insanlar ev almaq üçün götürdükləri borcları geri götürməyə başladılar. Bu, insanların kreditlə ev ala bilməsi üçün qiymətli kağızları əldə etmək üçün əsas işləri görmüş bankların və hedc fond xidmətinin qeyri-sabitliyinə gətirib çıxardı. Beləliklə, bir çox banklar və hedcinq fondları ciddi itkilərlə üzləşdi. 2007-ci ilin avqust ayının sonunda banklar başqa banklara kredit verməkdən qorxdular və bütün maliyyə ssenarisi çox qeyri-sabit oldu. Bu, 700 milyard dollara başa gəldi. Milliləşdirilmiş bankların və hedc fondların çoxu iflas ərəfəsində idi və bir çoxları artıq müflis olmuşdu. Şirkətlərin işçilərinə ödəməyə pulu çatmadı və insanları ixtisar etməyə başladılar. İşsizlik səviyyəsi kəskin şəkildə yüksəldi.
2008-ci ildəki iqtisadi tənəzzüllə bağlı bəzi faktlar
1.- Neftin qiyməti durğunlaşdı və bir barelin qiyməti 100 dolları keçdi. Buna geosiyasi mühitin sabitliyinin pozulması, səhmlərin qiymətlərinin düşməsi, OPEK-in neft hasilatını azaltması səbəb olub.
2.- Ərzaq məhsullarının qiymətlərində xeyli artım olub. Qiymətlərdə təxminən 15% artım var idi.
3.- İnflyasiya 6%-ə qədər yüksəldi və xarici borc artımı heyrətamiz dərəcədə artdı. 2,5 milyon ABŞ dollarına çatıb. Cari əməliyyatlar hesabının kəsiri Ümumi Daxili Məhsulun 15%-nə yüksəldi. Dövlətin gəlirləri və ardınca fiziki şəxslərin alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşdü.
4.- 2008-ci ilin sonunda işsizlik nisbətinin artımı 12,5%-ə yüksəldi.
Tənəzzülün Ölkənin İqtisadi İnkişafına Təsiri
1. Səhmlərin qiymətləri aşağı düşür və iqtisadiyyata nağd pul axını azalır.
2. Şirkətlərin Dəyişən və Davamsız Kredit Döngüsü: Fiziki şəxslərin kifayət qədər alıcılıq qabiliyyəti olmadığı üçün borcunu vaxtında ödəməmələri şirkətləri kredit siyasətlərini yenidən qurmağa və ya yenidən maliyyələşdirmə variantını seçməyə məcbur etdi.
3. İşsizlik: Tənəzzül haqqında düşünəndə işçilərin işdən çıxarılması başqa bir böyük uğursuzluqdur. Firmalar pula qənaət etməyə və ehtiyatda saxlamağa çalışırlar və bunun üçün işçilərini ixtisar etməyə çalışırlar.
4. Ümumi Daxili Məhsulun və ya ÜDM-in azalması
Gəlir və mənfəətin azalması istehsal olunan malların istehsalının azalmasına səbəb olur.
5. Malların və xidmətlərin keyfiyyətinin aşağı düşməsi
Şirkətlər öz kadrlarına, tədqiqat və inkişafa, keyfiyyətli istehsala, marketinq və ya reklama pul xərcləmir və bu səbəbdən şirkətlərin təqdim etdiyi mal və xidmətlərdə kəskin azalma müşahidə olunur. Keyfiyyət əvvəlki kimi qalmır və aşağı düşür.
Hökumət tənəzzülün müalicəsi üçün hansı həll yolu tətbiq etdi?
Hökumət 2009-cu ildə “İqtisadi stimullaşdırma planı” adlı proqrama start verdi. Plana görə, hökumət həmin il 185 milyard dollar xərcləməyi qərara aldı. Bu, tənəzzülün təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azaltsa da, eyni ildə vəziyyət tam olaraq aradan qaldırılmadı. İşsizlik səviyyəsi azalmağa başladı, lakin bir çox ölkədə və şirkətlərdə hələ də müşahidə edildi və 2011-ci ildə də davam etdi.
Təkliflər
Şirkətlərin tənəzzüllə mübarizə apara biləcəyi bəzi məsləhətli yollar var. Bu üsullar və strategiyalar böhranın təsirini aradan qaldırmağa iddia edə bilməz, lakin hər bir digər şirkət tənəzzül astanasında olduqda firmanın sabitləşməsinə kömək edir və şirkəti sağlam vəziyyətdə saxlayır.
1. Diversifikasiya
Şirkət yalnız bazarda satdığı bir məhsul dəstini saxlamamalıdır. Onlar yeni məhsul və xidmətlərə və ya tamamilə yeni bir sənayeyə girməyə çalışmalıdırlar. Bu, şirkətə riski azaltmağa kömək edəcək.
2. Ar-Ge, Marketinq və İmprovizasiyaya investisiyalar
Tədqiqat və inkişafa, marketinqə, müştəri ilə əlaqə qurmağa, brendləşdirməyə və məhsulun improvizasiyasına qoyulan hər hansı bir sərmayə normal vaxt ərzində və hətta iqtisadi yavaşlama zamanı yaxşı nəticə verir.
3. Müştərilərin cəlb edilməsi
Böyük və sadiq müştəri bazasını saxlamaq şirkətlərə tənəzzüllə mübarizə aparmağa kömək edir. Firma effektiv siyasətlər yaratmalı və müştəriləri əldə etməyi və saxlamağı planlaşdırmalıdır. Müştəri strategiyalarına investisiya qoymaq yaxşı seçimdir.
